Tuesday, January 6, 2009

मोठ्या लोकांची क्षुद्रता


लोकभावनांच्या सोबत राहण्याऐवजी त्यांनी म्हटले की, ते आता उशाशी पिस्तुल ठेवून झोपतात. प्रसिद्ध चित्रपट निर्माता सुभाष घई यांनी एका इंग्रजी पत्रिकेला दिेलेल्या वक्तव्यात म्हटले आहे की, मुंबईतील दहशतवादी हल्ल्यावरून लक्षात येते की, जेव्हा तुम्ही समाजाच्या एका घटकाला कोपऱ्यात ढकलता, तेव्हा तो असहायपणे उग्र प्रतिक्रिया व्यक्त करतो. अर्थात्‌ 26 नोव्हेंबरचा हल्ला, संत्रस्त आणि दुखविण्यात आलेल्या त्या घटकाची उग्र प्रतिक्रिया होती? परंतु, इथे हे देखील सांगितले पाहिजे की, अनेक वरिष्ठ आणि "पेजथ्री'च्या "पार्टी-सर्कल'मधील नायक, लेखक-लेखिका या मुद्द्यावर असामान्य देशभक्तीसह समोर आले आहेत. त्यात शोभा डे सारखी लेखिका अग्रेसर होती. खरे म्हणजे, मुंबई आणि देशाच्या मुद्द्याला "सोशल एलिट' वर्तुळात शोभा डे यांनी सर्वात ठामपणे आणि तीव्रतेने मांडले. तिकडे मुंबईवरील हल्ल्याला "हिंदू-ज्यू' षड्‌यंत्र संबोधून नकारात्मक भूमिकेत जगण्याची धडपड करणाऱ्या मुसलमानांना "कॉवर्ट' नियतकालिकाचे संपादक एम. जे. अकबर यांनी लाथाडलेच. मुंबईवरील आक्रमकांना दहशतवादी न संबोधता केवळ बंदूकधारी म्हणणाऱ्या बीबीसीला, एम. जे. अकबर यांनी मुलाखत देण्यासही नकार दिला.
अंतुलेच नाही तर, ज्यांनी "सिमी'वरील बंदी उठविण्याची मागणी केली होती त्या लालू आणि पासवानसारख्या मंत्र्यांना सरकारात ठेवून, कॉंग्रेस पक्ष देशभक्तांच्या नजरेत गुन्हेगार ठरला आहे. दिल्लीतील बाटला हाऊस प्रकरणात कॉंग्रेेसने शहीद सुरक्षा जवानांचा अपमान केला आणि मुसलमानांची देशभक्ती व सामाजिक समन्वयाच्या भावनेला सर्वसामान्यांच्या दृष्टीने संदिग्ध बनवून टाकले. जिहादी आक्रमकांच्या समर्थनार्थ दिलेल्या अंतुले यांच्या वक्तव्यामुळे भारतातील मुसलमान खरेच खुष होतील? अगदी असेच वर्तन, बिहार विधानसभेच्या निवडणुकीच्या वेळी गोध्रा कांडाच्या चौकशीचे पाखंड रचून करण्यात आले होते. यात हिंदूंनाच स्वत:च्या व स्वत:च्या मुलांच्या हत्येचा कट रचल्याचे दोषी ठरवून मुस्लिम दहशतवाद्यांच्या बचावाची पूर्ण तयारी करण्यात आली होती. तेव्हा देखील कॉंग्रेस आणि लालूसारख्या सेक्युलर नेत्यांना वाटत होते की, गोध्राच्या मुस्लिम दहशतवाद्यांचा बचाव करून ते मुस्लिम मतदारांची मते घेऊ शकतील. अशा जातीय द्वेषयुक्त कृत्यांच्या विरोधात खुद्द मुस्लिम नेत्यांनीच उभे होऊन या राजकारण्यांपासून मुस्लिम समाजाला वेगळे करायला हवे होते, परंतु दुर्दैव हे आहे की, ते देखील अशा बाबतीत मौनी राहतात.
एवढेच नाही तर, दहशतवादासारख्या मुद्द्यावर जातीय राजकारणाचा रंग असा काही उधळला जातो की, त्यामुळे पाकिस्तानलाच मदत मिळते. उदाहरणार्थ, दिल्लीतील दोन उर्दू वृत्तपत्रांनी लिहिले आहे की, मुस्लिमांना बदनाम करण्यासाठीच "हिंदू, ज्यू आणि अमेरिकी' संगनमताने मुंबईवरील हा हल्ला करण्यात आला होता. एका दैनिकाची तर, ज्या तालिबानी विमान अपहरणकर्त्यांनी कंधारला पळवून नेलेल्या विमानातील 200 प्रवाशांना (एक सोडून) ठार केले नाही, जर मुंबईच्या आक्रमकांनाही त्यांच्यासारखेच जिहादी म्हणून सांगण्यात येत आहे तर, काय खरेच त्यांनी 200 लोकांना मारले असेल? म्हणून याची चौकशी व्हायला हवी, असे लिहिण्यापर्यंत मजल गेली.
मुंबईवरील आक्रमणाबाबत जेथे संपूर्ण भारत संकल्पबद्ध दिसत आहे, तिथे उर्दू वर्तमानपत्रांच्या एका वर्गाचे अशा प्रकारचे भ्रमोत्पादक स्वर कुठले संकेत देत आहेत?
आणखी एक उदाहरण क्रिकेटचे आहे. पाकिस्तानशी क्रिकेट खेळण्याच्या संदर्भात भारतातील प्रत्येक वैचारिक सीमारेषेच्या पल्याडचे मतैक्य आहे. भाजपा, कॉंग्रेस एवढेच नाही, तर परराष्ट्र मंत्रालय देखील एका स्वरात बोलत आहे परंतु, क्रिकेटचे खेळाडू असे काही मौनी आहेत की, जणू काही सरकार आणि राजकीय पक्ष त्यांच्यावर दबाव टाकून त्यांना पाकिस्तानशी क्रिकेट खेळण्यास भाग पाडत आहेत. पाकिस्तानच्या आक्रमकांच्या संदर्भात सर्वसामान्य भारतीयांनी ज्या तीव्रपणे आपला आक्रोश प्रकट केला, ती तीव्रता सचिन, सौरभ, इरफान पठाण आणि सेहवाग इत्यादींच्या वक्तव्यात कधी कुणाला दिसली का? हे क्रिकेट खेळाडू काय परग्रहावरचे निवासी आहेत काय की, जे मुंबईवरील जिहादी हल्ल्यांना दोन देशांमधील राजकीय मामला मानून स्वत:ला त्याच्या परिघाबाहेरचे "क्रिकेट विश्वाचे असंबद्ध नागरिक' मानतात? ज्या भारतीय जनतेच्या प्रेमामुळे आणि तिरंग्याच्या रंगात रंगलेल्या आत्मीयतेमुळे ऐश्वर्यपूर्ण आणि यशस्वी जीवन जगणाऱ्या या खेळाडूंचा, त्याच भारतीयांच्या वेदनेशी, दु:खाशी आणि आक्रोशाशी काहीच संबंध नाही?
अंतुले यांचे वक्तव्य आणि पाकिस्तानशी खेळण्याच्या संदर्भात क्रिकेट खेळाडूंच्या मौनाने हाच संकेत दिला आहे की, वैभवशाली वर्गाचा देश आणि त्यांची देशभक्ती त्यांच्या निहित स्वार्थाच्या नकाशापुरतीच सीमित असते. या खेळाडूंनी क्रिकेट बोर्डाच्या निर्णयाचे गुळमुळीत समर्थन करून, विक्रमासाठी आपल्या स्वत:ला भलेही नोंदणीकृत केलेले असो; परंतु ते तिरंग्याच्या ध्वजवाहक नागरिकाच्या नात्याने प्रखर भावाने अग्रभागी दिसले नाहीत. ते कुठल्या देशाचे नागरिक आहेत? आणि मुंबईत पाकिस्तानी दहशतवाद्यांच्या क्रूरतेचे बळी ठरले, ते कुठल्या देशाचे होते?
जनतेच्या भावनांचा सन्मान करण्यासाठी अराजकीय नेतृत्व समोर येण्याची हीच वेळ आहे. आमचे साधू, संन्यासी, मुल्ला-मौलवी आणि पादरी भारताचे नागरिक नाहीत की काय? मंदिर, मशीद आणि चर्च भारतापेक्षा मोठे होऊ शकतात काय? चर्च, मशिदी आणि मंदिरांमधून भारताच्या दहशतवाद-विरोधी युद्धाच्या समर्थनार्थ वातावरण तयार होण्यासाठी प्रार्थना होणे, आवश्यक नाही काय? आमच्या देवता आणि देव केवळ व्यक्तिगत स्वार्थांच्या पूर्तीचे माध्यम आहेत काय? राष्ट्राच्या सुरक्षेसाठी त्यांना आवाहन करून जन-गण-मनाची शक्ती मजबूत करणे आणि जन-संघटनेतच ईश्वराचे दर्शन करणे अध्यात्माच्या विरुद्ध होईल काय? जर असे असेल तर, अशा स्वार्थ-केंद्रित अध्यात्माला तिलांजली देऊन राष्ट्र-केंद्रित अध्यात्माची भावना निर्माण करण्याकडे वाटचाल करावी लागेल.
(लेखक, डॉ. श्यामाप्रसाद मुखर्जी शोध संस्थान, नवी दिल्लीचे निदेशक आहेत.)
अनुवाद : श्रीनिवास वैद्य

पथदर्शक बापूसाहेब


"विवेक विचार' या चौमासिकाचे मासिकात रूपांतर होऊन आता दोन वर्षे पूर्ण झाली. आदरणीय बापूसाहेब भिशीकर यांचे विवेक विचार मासिकाला सुरुवातीपासून मार्गदर्शन होत आले आहे. ग.त्र्यं. माडखोलकर आणि ग.वि. केतकर यांच्या हाताखाली संपादनाचे धडे घेतलेले एक व्यासंगी, बहुश्रुत संपादक, उत्तम लेखक आणि ऋजु व्यक्तिमत्त्व म्हणून साऱ्या महाराष्ट्राला बापूसाहेबांचा परिचय होता. बापूसाहेब यांना संघ इतिहासाचे व्यास समजले जायचे. रा. स्व. संघ आणि परिवारातल्या कार्यकर्त्यांना वैचारिक बळ पुरविणारे पुष्कळ लेखन बापूसाहेबांनी केले आहे. लक्षावधी कार्यकर्त्यांसाठी विचारांच्या रूपाने असलेला हा चिरंतन ठेवाच आहे.
सुमारे 25 ते 30 वर्षांपूर्वी "नव्या पिढीशी हितगुज' या सदरातून लिहिलेले लेख गेल्या दोन वर्षांपासून विवेक विचारमधून नियमितपणे पुन:प्रकाशित होत होते. या लेखांचा ताजेपणा इतका की बहुतेक वाचक आवर्जून विचारित "बापूसाहेब या वयातही लिहितात?'. 30 वर्षांपूर्वी लिहिलेले लेख जणु कालच लिहिले असतील असे वाटावे असे होते. विवेक विचारसाठी म्हणून बापूसाहेबांनी गेल्या दोन वर्षांत तीन लेख लिहिले. "विवेक विचारला शुभेच्छा' या शीर्षकाचा त्यांचा लेख वाचकांना स्मरत असेल.
बापूसाहेब सोलापूरच्या ज्ञानप्रबोधिनीत यायचे तेव्हा आम्ही कार्यकर्ते त्यांच्या भेटीला जात असू. या भेटींतून आम्हा कार्यकर्त्यांना कार्यासाठीची शक्ती आणि उत्साह मिळत असे. विजय ! पूर्ण विजय !! या उपक्रमासाठी बापूसाहेबांचे मोलाचे मार्गदर्शन झाले. ऋषीतुल्य जीवन जगून लक्षावधी लोकांच्या अंतरिचा दिवा पेटविणाऱ्या आणि राष्ट्रभक्तीची कास धरून कार्य करणाऱ्यांसाठी पथदर्शक ठरलेल्या बापूसाहेब भिशीकर यांना विवेकानंद केंद्र परिवारातर्फे भावपूर्ण श्रद्धांजली.

-संपादक


पुणे तरुण भारतचे माजी संपादक, "विवेक विचार'चे मार्गदर्शक आणि संतसाहित्याचे गाढे अभ्यासक चंद्रशेखर परमानंद तथा चं। प. भिशीकर यांचे सोमवार दि. 8 डिसेंबर रोजी निधन झाले. बापूसाहेब भिशीकर यांच्या जीवनकार्यावर प्रकाश टाकणारा हा लेख.


अरुण करमरकर, मुंबई, हिंदुस्थान समाचार


पूर्णवेळ समाजकार्य करणाऱ्या प्रचारक कार्यकर्त्यांची राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघातील परंपरा अत्यंत समृद्ध आहे. ऐन उमेदीच्या वयात व्यक्तिगत आकांक्षा आणि निजी जीवनाची उभारणी (आजच्या परिभाषेत करिअर) पूर्णपणे बाजूला सारून नि:संगपणाच्या वाटेवर काही पावले चालण्याची प्रेरणा आजवर हजारो तरुणांंच्या मनात जागविण्यात ही संघ परंपरा यशस्वी ठरली आहे. अगदी प्रारंभीच्या काळात अनेकांनी याच वाटेवर आपली मार्गक्रमणा अखंडितपणे करून आपली जीवनयात्रा संपन्न केली. तर अन्य अनेकांनी काही वर्षांनंतर प्रचारकी दिनक्रम थांबवून व्यक्तिगत जीवनाचा मार्ग पत्करला. मात्र व्यक्तिगत जीवनाकडेही त्यांनी साधना म्हणूनच पाहिले. प्रचारकी जीवनाच्या काळात प्राप्त केलेल्या जीवनदृष्टीच्या प्रकाशातच प्रत्येक पाऊल टाकण्यात आणि आपल्या कौटुंबिक जीवनाचा प्रत्येक पैलू घडविण्यात इतिकर्तव्यता मानली. चं.प. तथा बापूराव भिशीकर हे अशा तपस्वी व्यक्तिमत्त्वांपैकीच एक.
एकूण 93 वर्षांच्या आयुष्यातील 5-6 वर्षे बापूसाहेब संघाचे प्रचारक राहिले. त्यानंतरच्या 65 वर्षांमध्येही प्रचारकी मानसिकतेचा एका क्षणासाठीही त्यांनी कधी विसर पडू दिला नाही. सामूहिकता, अनामिकता, साधनसुचिता, गुणग्राहकता, मूल्यांबाबतच्या निष्ठा, प्रथमपुरुषी एकवचनी वृत्तीतून स्वत:प्रती कठोर आणि अन्यांप्रति क्षमाशीलतेचे औदार्य या साऱ्या बाबींचा विकटस्पर्श त्यांच्या वृत्तीप्रवृत्तींनी सतत जोपासून ठेवला. संघाच्या वाट्याला आलेल्या संघर्षात साहस, संयम आणि दृढनिष्ठेने सामोरे जाणाऱ्या आघाडीच्या फळीतले स्वयंसेवक ही भूमिकाही कधी सोडली नाही. विभाजनपूर्व कराची- सिंध भागात त्यांनी संघप्रचारक म्हणून काम केले, तो काळ तर सतत संघर्षाचा आणि जोखमीचा. नंतरही पत्रकार- संपादक या नात्याने ज्या तरुण भारतच्या उभारणीत त्यांनी मोलाची भूमिका बजावली त्यालाही (तरुण भारतला) सतत संकटांनी घेरलेल्या वातावरणातच वाटचाल करावी लागत आली. तशाही स्थितीत सत्य जपत आणि स्वत्वाशी तडजोड न करता त्यांनी तरुण भारत महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यात पोहोचवला आणि लौकिकप्राप्त बनवला. पुढे ज्यांनी पत्रकार-स्तंभलेखक-लेखक म्हणून मानमान्यता मिळविली, अशा अनेकांना लिहिते करण्याचे श्रेय बापूसाहेबांच्याच नावावर लिहिले जाते. आणीबाणी आली, हुकुमशाहीचा बेजुमान वरवंटा लोकशाही मूल्यांना चिरडत निघाला, वृत्तपत्र स्वातंत्र्याच्या चिंधड्या उडवल्या गेल्या. सुमार बुद्धीचे आणि कर्तृत्वाचे सरकारी अधिकारी सेन्सॉरशिपच्या नावाखाली वृत्तपत्राच्या कार्यालयात बसून मुजोर हडेलहप्पी करू लागले. अशा अत्यंत विपरित परिस्थितीत मोठ्या कुशलतेने पण खंबीरपणे मोजक्याच पत्रकारांनी वृत्तपत्रस्वातंत्र्याची नौका हाकत ठेवली. बापूसाहेबांचे नाव अशा पत्रकार/ संपादकांच्या यादीत अग्रभागी तळपले. संघविचारावरील अतूट, अविचल निष्ठा आणि अस्सल पत्रकाराची तटस्थता यांच्यातील समतोल सांभाळण्याचे कौशल्य त्यांच्या ठायी होते. अनिष्ट, अनौचित्यावर कठोर प्रहार करताना त्यांची लेखणी कधीच थरथरली नाही, पण भाषेचे साधन, सौष्ठव, सभ्यता, शालीनता, यांच्या मार्यादांचाही त्यांनी कधी अतिक्रम केला नाही.
शाश्वत नीतिमूल्ये, सुसंस्कार यांचा पाझर तर त्यांच्या लेखणीतून अखंड स्त्रवत असे. संपादकीय आणि विविध विषयांवर विविध नियतकालिकांमधून त्यांनी दीर्घकाळ केलेले स्तंभलेखन असो. साध्या, सोप्या, सुगम आणि नेमक्या शब्दांमध्ये अर्थगर्भ लिखाण कसे करावे याचा आदर्श वस्तुपाठच बापूसाहेबांचे लेखन साकार करीत आले. म्हणूनच सध्याच्या काळात पत्रकारितेत फोफावलेल्या सवंगपणाने आणि उथळपणाने ते व्यथित होत असत. दोनच वर्षांपूर्वी राष्ट्रीय पत्रकारिता न्यासातर्फे देण्यात येणारा ज्येष्ठ पत्रकाराचा नामवंत पुरस्कार त्यांना सांगली येथे समारंभपूर्वक प्रदान करण्यात आला. ज्यांच्या नावाने हा पुरस्कार दिला जातो त्या ज्येष्ठ पत्रकार बापूराव लेलेंचे सहकारी, समकालीन या नात्यानेच बापूसाहेब भिशीकर संपादक म्हणून पत्रकारितेच्या क्षेत्रात वावरले. त्यामुळे बापूराव लेलेंच्या नावाचा पुरस्कार बापूसाहेब भिशीकर यांना हा एक अपूर्व समसमा संयोग होता. त्या समारंभात बापूसाहेबांनी केलेल्या भाषणामधून त्यांनी आजच्या पत्रकारितेवर केलेले भाष्य अतिशय मोलाचे होते. नव्या आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाने प्रसारमाध्यमांच्या क्षेत्रात केलेल्या क्रांतीचे त्यांनी आपल्या भाषणातून मुक्तपणे स्वागत केले, पण त्याचबरोबर यांत्रिक झगमगाटाने दीपून न जाण्याचा, पत्रकारितेच्या मूलमंत्रांचा विसर पडू न देण्याचा संदेशही आजच्या पत्रकारांना देण्यास ते विसरले नाहीत. एखाद्या मोठ्या समारंभात बापूसाहेबांनी केलेले बहुधा ते शेवटचेेच मोठे भाषण असावे. व्यक्तिगत संवादातून आजच्या साऱ्या ज्वलंत विषयांवर मनोज्ञ चर्चा करण्याचा क्रम आणि उत्साह मात्र त्यांनी अखेरच्या क्षणांपर्यंत टिकविला हे विशेष. त्यांच्यापाशी बसून ही उत्साही उद्‌बोधक चर्चा करण्याचे भाग्य मला अगदी अलीकडच्या दिवसांपर्यंत लाभत राहिले.
सध्याच्या राजकीय, सामाजिक वातावरणाबाबतची त्यांच्या मनात दाटून राहिलेली खंत त्यांच्या गप्पांमधून जाणवत असे, पण तरीही त्यांचा सूर आणि त्यांच्या वृत्ती कधीही निराशावादाकडे झुकल्या नाहीत हे विशेष. कार्यकर्त्यांमधील अभ्यासूवृत्ती, व्यासंग कमी होत चालल्याबद्दल जशी त्यांच्या मनात व्यथा होती, तशीच अनौपचारिक स्नेहसंबंध, परस्परसंवाद, संपर्क आणि त्यातून परस्परांबद्दल निर्माण होणारा विश्वास यांना ओहोटी तर लागली नाही ना ही शंका त्यांना भेडसावत असे. अडवाणी- अटलजी यांच्याविषयी सरसंघचालकांनी दिलेल्या मुलाखतीवरून प्रसारमाध्यमांनी माजवलेला गदारोळ, अडवाणी यांनी जिनांविषयी, पाकिस्तान दौऱ्यात, काढलेल्या उद्‌गारांच्या विषयावरून स्वयंसेवकांच्या वर्तुळात निर्माण झालेले अस्वस्थतेचे वातावरण, अन्यान्य राजकीय पक्षांबरोबरच भारतीय जनता पक्षातही प्रसंगी अनुभवाला येणारे निराशाजनक प्रसंग अशा अतिशय नाजूक विषयांबाबत त्यांनी प्रत्यक्ष चर्चेत तेसच पत्रांच्या द्वारे केलेले मार्गदर्शन माझ्यासाठी सदैव पथदर्शक राहील.
नव्वदी उलटल्यानंतरही शरीर मनाची सर्व गात्रे बऱ्यापैकी सक्षम स्थितीत राहिली हा अर्थातच त्यांच्या सात्विक आणि तपस्वी जीवनशैलीचा परिणाम होता. शेवटपर्यंत त्यांची लेखणी लिहिती होती हे विशेष. पत्रकार या नात्याने राजकारणावर जितक्या अधिकारवाणीने ते बोलू- लिहू शकत, तितक्याच किंबहुना त्यापेक्षा कांकणभर जास्तच अधिकाराने ते अध्यात्म सांगत- लिहित राहिले. हा अधिकार त्यांना अर्थातच व्यासंगाने आणि तपश्चर्येने प्राप्त झाला होता.
सर्वार्थाने बापूसाहेब "एक दीपस्तंभ' या विशेषणाला पात्र ठरतात. पत्रकार म्हणून स्वयंसेवक म्हणून आणि माणूस म्हणूनही त्यांचे जीवन सदैव दीपस्तंभासारखेच मार्गदर्शन करीत राहील, यात शंका नाही. ***

तरुण असोनि


तरुण असोनि
रक्त न उसळे...


आपण, राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज यांचे यंदा जन्मशताब्दी वर्ष साजरे करीत आहोत. आपल्या काव्यातून महाराजांनी आपल्या भक्तांसह सर्वच देशवासीयांना मार्गदर्शन केले आहे. 1962 साली चिनी आक्रमणाच्या वेळी त्यांनी आपल्या काव्यातून सैनिकांमध्ये कशी वीरश्री निर्माण केली होती व ते काव्य आजही कसे लागू पडत आहे, याची आठवण करून देण्याचा हा प्रयत्न.
भविष्यसूचक उद्‌गार काढणाऱ्या व्यक्तींनाच आपण संत-महापुरुष मानतो. याला राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज अपवाद नाहीत. असे म्हणण्याचे कारण म्हणजे, दहशतवादाने आज देशात जी परिस्थिती निर्माण झाली आहे, तशीच 1962 साली चीनने भारतावर आक्रमण केले तेव्हा निर्माण झाली होती. त्या बिकट प्रसंगी संत तुकडोजी महाराजांनी, गावोगावी होणारे आपले भजन-प्रवचनांचे कार्यक्रम स्थगित करून प्रत्यक्ष रणभूमीवर धाव घेऊन सैनिकांमध्ये चैतन्य निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला होता. या दौऱ्यात खुद्द तत्कालीन संरक्षणमंत्रीही राष्ट्रसंतांबरोबर होते, हे विशेष!
मुंबईत ज्याप्रमाणे आधुनिक शस्त्रसज्ज दहशतवाद्यांशी महाराष्ट्र पोलिस जुनाट-कालबाह्य झालेल्या "303' बंदुकीने लढले, त्याच बंदुकीच्या साह्याने 1962 साली भारतीय सैनिक "मरू' किंवा "मारू' या ईर्षेने तळहातावर शिर घेऊन चिनी सैनिकांशी लढत होते. भारताच्या या शूरवीरांचे मनोबल उंचावण्यासाठी तसेच त्यांना स्वकर्तव्याची जाणीव देऊन प्रतीकारार्थ सज्ज राहण्यासाठी आपल्या 15 दिवसांच्या दौऱ्यात तुकडोजी महाराजांनी, सैनिकांसमोर वीरश्री निर्माण करणाऱ्या नुसत्या रचनाच सादर केल्या असे नाही, तर ते स्वत: सैनिक व अधिकाऱ्यांना प्रत्यक्ष भेटले आणि तेथील युद्धजन्य परिस्थितीचा अनुभव घेतला.
त्या वेळी आपल्या काव्यातून राष्ट्रसंत गरजले होते-
""तैयार हुआ है हिंद तुम्हारे साथ।
आओ चीनीओ मैदानमे, देखो हिंद के हाथ।।''
एवढेच नाही, तर रणभूमीवरील विविध ठिकाणी चिनी आक्रमणाविरोधात वातावरण निर्माण करण्यासाठी या जवानांना उद्देशून तुकडोजी महाराज उद्‌गारले होते-
""अग्नि भडकला युद्धाचा अन्‌। तू आळशी होऊनी बसे।।
तरुण असोनि रक्त न उसळे। नौजवान तुज म्हणो कसे?।।
हिंदभूच्या लेकरांनो। स्वस्थ का बसता असे?
भारताचे ग्रहण हे नेत्री । तुम्हा बघवे कसे?''
""राष्ट्र जागवा-राष्ट्र जागवा...जागृत व्हा... तरुणांनो वीर वृत्तीचा दिवा उजळण्या- जागृत व्हा तरुणांनो'' असे म्हणत राष्ट्रसंतांनी त्या वेळी जवानांमध्ये नवचैतन्य निर्माण केले होते.
गत 20 वर्षांपासून भारत दहशतवादरूपी राक्षसाचा सामना करीत आहे। या राक्षसाने देशात आपले पाय चांगलेच रोवले असून, 26 नोव्हेंबर, 08 रोजी तर मुंबईत त्याने परमोच्च बिंदू गाठत प्रशासनासह देशवासीयांना हादरवले आहे. त्याला न घाबरता धैर्याने तोंड देण्यासाठी देशासह जगातील मानव जातीने सर्व बंधने तोडून एकत्र येणे कसे आवश्यक आहे, याचेच मार्गदर्शन व प्रेरणा देण्याचे काम राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराजांचे हे काव्य आजही करीत आहे.


- विनय म. करंदीकर, नागपूर

वचन

महाराणा प्रताप यांचा तेजस्वी इतिहास कोणाला माहित नाही? मोगल सम्राट अकबराच्या ताकदीपुढे बहुतेक राजपूत सरदारांनीही शरणागती पत्करली होती. काहींनी तर बेशरमपणे आपल्या लेकीबाळी अकबराच्या जनानखान्यात घालून आपण अकबराशी सोयरीक केल्याच्या गुर्मीत ते वावरत होते. ज्या थोड्यांनी अकबराचे वर्चस्व झुगारून देव, देश आणि धर्मासाठी बलिदानाची तयारी दाखवली होती, त्यामध्ये चित्तोडचे महाराणा प्रताप हे होते.
या तत्त्वनिष्ठेचे फळ काय? तर राणा प्रताप यांना थेट विजनवासात जावे लागले. विजनवासात सर्व सैन्य हळूहळू पकडले गेले. कसेबसे फक्त राणा प्रताप आणि त्यांचे कुटुंबीय वेषांतर करून दिवस कंठू लागले. संधी मिळताच पुन्हा सैन्य जमा करून अकबरावर हल्ला करण्याचा मनात दृढनिश्चय होताच. मात्र जंगलात उपासमार होऊ लागली. चंपा ही लहान मुलगी. तिचा एक छोटा भाऊही बरोबर होता. चंपा आपल्या वाट्याला आलेली भाकरी न खाता भावाला खायला द्यायची. या उपासमारीने चंपा अखेर एकेदिवशी खूप आजारी पडली. अगदी शेवटच्या घटका मोजायची वेळ आली. राणा प्रतापांचं मन अतिशय हळवं बनलं. ते म्हणाले, "छे! काही खरं नाही. बेटी चम्पा तू काही काळजी करू नको. मी आत्ताच्या आत्ता अकबराकडे तहनामा पाठवून देतो. सगळं काही ठीक होईल.' मरणासन्न असतानाही चम्पा ताडकन म्हणाली, "छे, छे. हे काय? असला कसला विचार करता आहात? तुम्ही अकबराला शरण गेलात तर आपणा सर्वांचा मृत्यू काही चुकणार आहे काय? आज ना उद्या तो येणारच आहे. शरण जावून जगण्यापेक्षा स्वाभिमानानं आताच मेलेलं केव्हाही चांगलं. मी आता काही जिवंत राहत नाही, पण तुम्ही मला एक वचन द्या. तुम्ही कधीच शत्रूला शरण जाणार नाहीत.'
डोळ्यात आलेल्या अश्रूंना वाट करून देत राणा प्रताप यांनी मुलीला वचन दिलं. अकबरालाच काय, पण अशा कितीही मोठ्या शत्रूला पराभूत करण्याची ताकद आपल्या शरीरात या एका वचनानं निर्माण झाल्याची जाणीव राणा प्रताप यांना झाली.
साभार : युगंधर

माहेरपन


31 जानेवारी 2004 रोजी मी विक्रीकर विभागातून वर्ग 1 अधिकारी या पदावरून सेवानिवृत्त झाले. सेवेमध्ये असताना निवृत्त होणाऱ्या कित्येकांना, नंतरच्या रिकामपणाला धास्तावलेले मी पाहिले होते. मी मात्र निवांत होते. कारण? माझी कन्या माझे प्रेरणास्थान ! गुरुसुद्धा !!
कु. प्रांजली रामचंद्र येरीकर. विवेकानंद केंद्राची पूर्ण वेळ कार्यकर्ती! बालवाडीपासून कायम विशेष प्राविण्यासह शिक्षण घेत असलेली, कु. प्रांजली इ. 7 वीची शिष्यवृत्तीधारक बनली. इ. 10 वीला उत्तम गुण मिळवून उत्तीर्ण झाली. वाचनाची, भाषा विषयांची आवड व रसिक वृत्तीमुळे महाविद्यालयामध्ये कलाशाखेत प्रवेश घेतला. मैत्रिणीच्या इच्छेखातर तो रद्द करून इंजिनीअरिंगच्या पदविकेसाठी आवेदनपत्र सादर केले. मामासारखे इंजिनीअर व्हावयाचे ठरवून सिव्हिल इंजिनीअरिंग निवडले. त्यामधील पदविका व पदवी विशेष प्राविण्यासह संपादन केली.
शाळेपासूनच कु. प्रांजली विवेकानंद केंद्राची कार्यकर्ती होती. इ.स. 2002 साली स्वामी विवेकानंद स्मृती शताब्दीनिमित्त कन्याकुमारीला गेली असताना तेथेच तिला आपले "जीवन ध्येय' गवसले. इ.स. 2003 पासून ती विवेकानंद केंद्राची पूर्ण वेळ कार्यकर्ती आहे. घरातील सर्वांची व्यवस्थित समजूत घालून कुणालाही न दुखवता तिने हे शक्य केले आहे. विवेकानंद केंद्राचे पिंपळद, ता. त्र्यंबकेश्र्वर, जिल्हा नाशिक येथे प्रशिक्षण केंद्र आहे. तेथे तिला पोहोचवायला मी स्वतः गेले होते. प्रशिक्षण पूर्ण केल्यानंतर तिची नियुक्ती मुंबई येथे करण्यात आली. तेथे 2-2।. वर्षे काम केल्यानंतर तिला "अरुणाचलमध्ये' कार्य करण्याची संधी मिळाली. ऑक्टोबर 05 पासून अरुणाचल प्रदेशाची राजधानी "इटानगर' येथे ती कार्यरत आहे.
तिच्या प्रशिक्षण कालावधीमध्ये पिंपळद व नियुक्तीनंतर मुंबईला मी तिला भेटायला जात असे. केंद्रामध्ये चालू असलेले कार्य त्यामुळे जवळून पाहावयास मिळाले. समाजाला अशा कार्यकर्त्यांची किती निकड आहे, हे त्यावेळी प्रथमतःच जाणवले. यापूर्वी असा विचार कधीच केला नव्हता. हा विचार, ही दृष्टी कु. प्रांजलीमुळेच मिळाली होती. तिच्याबद्दल अभिमान वाटत असतानाच निवृत्तीनंतर आपणही केंद्रात दाखल व्हावयाचे असे मनाने ठरविले. तिच्या मळलेल्या वाटेवरून मी प्रवास करणार होते. ती माझी मार्गदर्शक बनली होती.
ठरविल्याप्रमाणे मी मे 2004 मध्ये केंद्रामध्ये दाखल झाले. मला प्रशिक्षित करण्यात तिचाही वाटा होता. एक वर्ष कार्य केल्यानंतर मी घरी परतले. त्या एक वर्षामध्ये मला जे केंद्रामध्ये शिकायला मिळाले, ते माझ्या अखेरपर्यंत मला उपयोगी पडणार आहे. चारित्र्य, स्वावलंबन, स्वयंशिस्त, परिश्रम व परस्पर सौहार्द ही आहे विवेकानंद केंद्राची "पंचसूत्री'! युवकांनी ती अंगिकारली तर, स्वामी विवेकानंदांचे भारताबद्दलचे स्वप्न साकार व्हायला वेळ नाही लागणार! गरज आहे ती युवकांच्या निर्धाराची! भोगाकडे पाठ फिरवून शाश्वत आनंदाला मिठीत घेण्यास सिध्द होण्याची!
कु. प्रांजली अरुणाचलला गेल्यापासून एकदा तिकडे जाऊन यायचे असे मनामध्ये वारंवार घोळविले जात होते, परंतु योग येत नव्हता, काही मार्गही सापडत नव्हता. एकटीनेच एवढ्या दूरचा प्रवास कसा करायचा? सहप्रवासी कसे भेटतील? काही दगा-फटका तर नाही ना होणार? या सर्व प्रश्नांना धाब्यावर बसवून मे-2007 मध्ये जायचे निश्चित केले. योग्य ती आरक्षणे केली. मग मात्र प्रश्न सुटत गेले, अडचणींनी काढता पाय घेतला व मी दि. 8 मे रोजी रेल्वेच्या डब्यातूनच "दृष्टमिठी' घातली प्रांजलीला !
गुवाहाटीला उतरल्यानंतर सायकलरिक्षाने तेथील विवेकानंद केंद्राकडे निघालो. ऑटोरिक्षा असताना सायकलरिक्षा का? हे माझ्या चेहऱ्यावरचे प्रश्नचिन्ह वाचून कु. प्रांजलीने उत्तर दिले- ""अगं आई, आपण जर सायकलरिक्षा नाही केली तर बिचाऱ्याला मिळावयाचे तेवढेही पैसे नाही मिळणार''! माझ्या डोळ्यातले कौतुक पाहून लगेच स्पष्टीकरण देऊन मोकळी! ""ही गोष्ट दादामुळे मला समजली, आम्ही मद्रासला गेलो होतो तेव्हा''! तिच्याकडे फक्त पाहातच राहावे असे मला वाटत होते.
विवेकानंद केंद्राची गुवाहाटीमधील इमारत "ब्रह्मपुत्रे'च्या अगदी किनाऱ्यावर आहे. आतील सजावट अप्रतिम आहे. स्थानिक कलाकारांची कला व कलशाची महति यांचे ते मूर्तिमंत उदाहरण आहे. केंद्रातील महिला कक्षामध्ये सामान ठेवून स्वच्छ स्नान केल्यानंतर सुश्री सुजातादीदींच्या निर्देशानुसार नाष्टा करून इटानगरकडे जाण्याचे आरक्षण करण्यासाठी बाहेर पडलो. सायंकाळी 7 वा. सुटणाऱ्या "जेटवर्कच्या' आराम बसचे आरक्षण मिळाले. काही आवश्यक वस्तूंची खरेदी करून केंद्रामध्ये परतलो. थोडी विश्रांती घेतली. इटानगरला जाण्यासाठी सामान घेऊन बाहेर पडताना पावसाळ्यापूर्वीचे "ब्रह्मपुत्रे'चे वत्सलरूप मनाला भावत होते. पैलतीरावरची झाडी दृष्टी खिळवून ठेवत होती. येथून पुढे असेच निसर्गसौंदर्य दिसणार आहे, हा दिलासा बरोबर घेऊन बाहेर पडलो.
बुधवार दि. 9 मे रोजी सकाळी 7 वा. इटानगर येथे पोहोचलो. पहाटे 4-30 लाच उजाडत असल्यामुळे सूर्य बराच वर आला होता. प्रत्येकाच्या हातामध्ये छत्री दिसत होती. 9 ते 22 मे माझा मुक्काम अरुणाचलमध्येच होता. या कालावधीत मला समजलेला अरुणाचल असा, येथे तीनही ऋतु आपल्या रौद्र-भीषण स्वरूपात अरुणाचल वासीयांच्या भेटीला येतात. "इटानगर' राज्याची राजधानी, परंतु आपल्या जिल्ह्याच्या राजधानीपेक्षा लहान! सुधारणेला वाव असलेले एकुलते शहर! बाकी सर्व प्रदेश शेती, जंगल, डोंगर-दऱ्या व नद्या यांनी व्यापलेला! त्यांच्या आश्रयाने छोटी-छोटी गावे वसलेली! मोठे उद्योग-व्यवसाय फारसे नाहीत. बहुतेक जनता मांसाहारी आहे. भात हे मुख्य अन्न आहे. जेवणामध्ये बटाट्याचा वापर भरपूर प्रमाणात केला जातो. मसाला व लाल तिखट यांचा वापर फारच कमी प्रमाणात केला जातो. कच्ची हिरवी मिरची खातील, पण मसाला, तांबडं तिखट वर्ज्य! सर्व भाज्या उकडलेल्या, त्यातच मीठ व हिरवी मिरची घातलेली! ती तशीच भाताबरोबर खायची! मसूरडाळीचा वापर अधिक प्रमाणात केला जातो. मूगडाळीला "बीमार दाल' म्हणतात. तुरीची डाळ वेगळीच आहे, मसूरडाळीसारखी. फक्त वर्णाने फिक्कट पिवळी! बांबू हा येथील जनतेचा कल्पवृक्ष अाहे. अन्न, वस्त्र व निवारा या तीनही प्राथमिक गरजा पूर्ण करणारा! मिथुन या चतुष्पाद प्राण्याने आपल्याकडील सुवर्णाची जागा घेतली आहे. लग्नकार्ये त्याच्या देवाण-घेवाणीने ठरतात. वरपक्ष-वधूपक्षाला मिथुनाच्या रूपात दक्षिणा देतात. कन्या साक्षात लक्ष्मी असली तरी द्विभार्दा प्रतिबंधक विधेयकाची सफलता प्रश्नचिन्हांकित आहे. सव्वाशेपेक्षा जास्त आदि जमाती आहेत. प्रत्येकीची भाषा वेगवेगळी आहे. अरुणाचलला Land of Khushi-Khushi म्हटले जाते, परंतु काही जमाती अत्यंत मेहनती आहेत. एकाच वेळेला, एकाच शेतात भात, माझे व रागी यांची तीन पिके घेण्याचे कौशल्य त्यांच्याकडे आहे. शिव व सूर्य या प्रमुख देवता आहेत. बौध्द व धर्मांतरणाने झालेले ख्रिश्र्चन बरेच आहेत. शिक्षण मुख्यतः इंग्रजी माध्यमातून आहे. जनता चिनी भाषा शिकविण्याच्या सोयीची मागणी करीत आहे, हे कशाचे द्योतक समजायचे? मूळ संस्कृति जोपासनेचे काम आव्हानात्मक आहे.
पर्यटन-स्थलदर्शन हा मुख्य हेतू मनामध्ये धरून मी अरुणाचलला गेले नव्हते. तेथे माझी मुलगी कशी राहते? काय काम करते? ती तिच्या कार्यात कितपत रमली आहे? हे पाहणे व जास्तीत जास्त तिच्या सहवासात राहणे या उद्देशाने मी तिकडे गेले होते. माझे भाग्य एवढे बलवत्तर की, मला तिच्याबरोबरच आणखी "पंच सुकन्यांचा' सहवास लाभला. कु. जागोती (जागृती या शब्दाचा अरुणाचली उच्चार) ही कु. प्रांजलीबरोबरच असते. याशिवाय उन्हाळ्याच्या सुट्टीत एक महिना पूर्णकालीन कार्यकर्त्या म्हणून आलेल्या कु. यात्री, देवी, चांदनी व बबिता या चार माध्यमिक विद्यार्थिनी! सुश्री अलकागौरीदीदीचा सहवास 4-5 दिवस लाभला. ही मूळ पुण्याची आहे. बऱ्याच वर्षांपासून उत्तरपूर्वेत कार्यरत आहे. मा. रूपेशभय्यांची ओळख झाली. मा. राधाकृष्णनजी यांची भेट झाली व मा. विश्र्वासजींबद्दल कु. प्रांजलीकडून खूप प्रशंसोद्‌गार ऐकले होते. त्यांची फक्त भेटच नाही झाली, तर सहप्रवासाचा सुयोगही साधता आला. झीरोला जाताना मा. राधाकृष्णनजी व इटानगरहून-दिब्रुगड व दिब्रुगड ते गुवाहाटी हा प्रवास मा. विश्र्वासजींच्या जीपमधूनच केला.
अरुणाचलमध्ये येण्याचा मुख्य हेतू जरी स्थलदर्शन नव्हता तरी तेथे मी प्राणिसंग्रहालय, दोन बुध्दमंदिरे, पाईत वृक्षांनी समृध्द असलेले इंदिरा गांधी नॅशलन पार्क व स्थानिक बाजारपेठ ही ठिकाणे पाहिली. प्राणिसंग्रहालय मा. राधाकृष्णनजींच्या सौजन्याने जीप मिळाल्यामुळे पाहणे शक्य झाले. तेथे जाताना बरोबर डबे नेले होते. एकूण 22 जण होतो. कु. प्रांजली आली नव्हती. सर्वांनी भरपूर आनंद लुटला. येथे मला अरुणाचलचा पक्षी "हॉर्नबिल' पाहावयास मिळाला.
झीरोला मा. राधाकृष्णन्‌जींच्या जीपमधून गेलो होतो. वाटेवरील शेर व याचुली येथील शाळांना भेट दिली, झीरोला सायंकाळी पोहोचलो. येथील महिला शाखा- अर्थात विवेकानंद केंद्राची- कु. सोन्यादीदी सांभाळते. तिच्याबरोबर एक महिन्यासाठी आलेल्या तीन विद्यार्थिनी होत्या. अगदी गारठलेल्या अवस्थेत केंद्रात दाखल झालो. "भजनसंध्या' सुरू होती. ती पूर्ण झाल्यानंतर गरम-गरम पाणी प्यावयाला देऊन आमचे स्वागत करण्यात आले. अशीच बेसुमार थंडी मागे गौरीकुंडला अनुभवली होती. तेथे गरम पाण्याच्या कुंडातील स्नानाने ऊब दिली होती. येथे गरम पाणी सेवनाने खूप बरे वाटले! येथपर्यंतच्या प्रवासात अरुणाचलचे निसर्गसौंदर्य, पाऊस यांचा अनुभव घेता आला.
दुसऱ्यादिवशी सकाळी "शिवलिंगदर्शनासाठी' बाहेर पडलो. मी, कु. प्रांजली, कु. सोन्या व कृष्णाभैय्या! "वाट ऽ अवघड ऽ गिरीची पायरीऽ। कैसी चढू बा सांग तू तरीऽऽ।। असे व्यंकटेशाचे गीत माझी आई म्हणत असे. येथे फरक फक्त देवतेच्या नावाचा होता. शिवजींचे दर्शनही सहजसाध्य नाही, याचे प्रत्यंतर आले. दर्शनानंतर वाटचालीचा शीण कुठल्याकुठे पळाला! येथील श्री गणेशाचे दर्शन तर फारच मनोहारी होते. स्वयंभू मूर्ती, पण प्रत्येक अवयव अगदी स्पष्ट. पार्वतीदेवी व कार्तिकेय यांनी मात्र आपल्या ख्यातीनुसार "गूढरम्य' दर्शन दिले. हा दर्शनयोग कु. प्रांजलीमुळे आला असला तरी कु. सोन्या व कृष्णा यांचे सहाय्य फार मोलाचे होते. दर्शनाचा माझा निर्धार त्यांनी अगदी हातोहात प्रत्यक्षात उतरविला, परमेश्र्वराची कृपा!
परतीचा प्रवास पुन्हा मा. राधाकृष्णन्‌जींच्या साथीने त्यांच्याच जीपने केला. त्यांचे व मा. विश्र्वासजींचे सहज बोलणे, चुटकुले सांगणे व विनोदही ऐकविणे म्हणजे शंभर टक्के बौध्दिक होते, न संपावे असे वाटणारे! उभयतांचा जनसंपर्क उत्कृष्ट संघटनकौशल्याचे प्रात्यक्षिक होते. दोघांनीही जिव्हाळ्याने केलेली नाष्टा-भोजनाची सोय, त्यांच्या अंतरंगाची ओळख देत होती व मलाच माझ्या भाग्याचा हेवा वाटत होता. नुकतीच माझी आई निवर्तली, तिच्या जाण्याने निर्माण झालेली पोकळी सृष्टिकर्त्याने अशाप्रकारे भरून काढून, त्याने आपलाच नियम सिध्द केला होता. दरीच्या सोबतीने पर्वत असतातच !
दि. 23-5-2007 रोजी सोलापूरकडे येण्यासाठी इटानगर सोडले. मा. विश्र्वासजींच्या जीपने इटानगर ते दिबु्रगड व दिबु्रगड ते गुवाहाटी असा प्रवास केला. दिबु्रगड केंद्रामध्ये भोजनव्यवस्था केली होती. अगदी घरी जेवल्याचे समाधान त्यातून मिळाले. त्याचदिवशी सायंकाळी गुवाहाटीच्या वि.के.मध्ये एका समन्वयात्मक कार्यक्रमास उपस्थित राहता आले. त्याचे संयोजन उत्कृष्टरीत्या करण्यात आले होते. हॉल गर्दीने तुडुंब भरला होता. वि. केंद्राचे मा. सुजातादीदींचे प्रयास त्यातून दिसत होते. उत्साही वातावरणातील यशस्वी कार्यक्रम असेच त्याचे वर्णन करता येईल.
दि। 24 ला गुवाहाटीहून सिकंदराबादकडे जाणारी रेल्वे गाठण्यासाठी सकाळी 6 वा. केंद्र सोडले. मला पोचवायला कु. प्रांजली व कु. भीष्मश्री या दोघी आल्या होत्या. गाडी सुटेपर्यंत दोघीहि थांबल्या, निरोप घेऊन त्या उतरताच थोड्याच वेळात गाडी सुटली आणि माझ्या मिटल्या डोळ्यांसमोर दिसू लागली, पहाडी आवाजात भजने म्हणणारी "जागोती'. उपवास असल्यामुळे नाष्टा केला नव्हता, तर उत्स्फूर्तपणे चहाचा कप समोर धरणारी "देवी', लाडे-लाडे भोवती घुटमळणारी, सडपातळ राहण्याचा ध्यास घेतलेली "चांदनी', पिकलेल्या लाल टोमॅटोची चविष्ट चटणी बनविणारी तेजतर्रार "बबिता', मला आवडलेले गीत कागदावर उतरवून देणारी गोड गळ्याची "यात्री'! कैऱ्या सोबत घेऊन येऊन हक्काने "कैरीची डाळ' करायला लावणारी व कौतुकाने खाणारी तसेच सर्वांसाठी गोड आंबे घेऊन आलेली मा. अलकागौरीदीदी! महाराष्ट्राला एक वर्ष दिलेत, आता अरुणाचलला एक वर्ष द्या, असे म्हणणारे केंद्र कार्याचा ध्यास घेतलेले मा.श्री. रूपेशभैय्या! गुवाहाटी वास्तव्यात सर्वतोपरी सहाय्य करणारी मा. सुजातादीदी! सकाळी निघताना आम्हाला जीप मिळाली की नाही, हे पाहायला स्वतः खाली आलेल्या मा. रेखादीदी! वरच्या मजल्यावरील खिडकीमध्ये उभे राहून पाहणारे भानुदासजी! मला बरे वाटावे म्हणून ही गोष्ट माझ्या लक्षात आणून देणारी कु. भीष्मश्री! नमस्कारासाठी हात जोडले असताना प्रसन्न ओळख देणारे मा. बालकृष्णन्‌जी, सहाय्यासाठी सदैव तत्पर असणारे श्री. कल्याणदत्ताजी! अघळ-पघळ रोमिनभैय्या, गमत्या कमिनकुमार, तारो, तमो, आकू, राजूभैय्या हे सर्व कायम स्मरणात राहणारे! खरंच, केवढ्या प्रेमाची धनी झाले मी! हे सर्व साध्य झाले होते, कु. प्रांजलीमुळे! तिच्या प्रेरणेने मला एक वर्षाचा पूर्णकालीन कार्यकर्तीचा आनंद मिळाला. "वानप्रस्थी' व "मराठी भाषिक' कार्यकर्त्यांच्या शिबिरासाठी कन्याकुमारी येथे उपस्थित राहता आले आणि आता हे असे "माहेरपण' अनुभवता आले, आहे ना उलटी गंगा? पण किती अलौकिक! ईश्र्वरकृपा, दुसरे काय!

शोभा येरिकर
***

जीवन - घडणीचा मंत्र


अलीकडे आमच्या वृंदाच्या स्वभावात खूपच फरक पडला आहे। माझ्या एका निकटच्या मित्राची ती मुलगी. तशी मुळात सात्विक. वाईट काही करायची नाही, पण बुजरी. सारखे आपण अमुक केले तर कोण काय म्हणेल, असे तिला वाटायचे. दडपणाखाली राहायची. तिनेच सांगितलेला एक प्रसंग. तिच्या घरी कोणी पाहुणे यायचे होते, उच्चभ्रू आणि आधुनिक. तशी वृंदाची सांपत्तिक स्थिती चांगली. राहणीचा दर्जाही आधुनिक संपन्न कुटुंबासारखा. घरी सर्व सुखसोयी, पण तरीही तिच्या मनावर या पाहुण्यांचे एक दडपण आले.


का यावे दडपण? तिने सांगितले, ""आमच्याकडे देवघर आहे. साधु-संतांचे फोटो आहेत. ज्यांनी आम्हा उभयतांवर अनुग्रह केला, त्या आमच्या सद्‌गुरूंचा मोठा फोटो फ्रेम करून भिंतीवर लावलेला आहे. त्याला आम्ही रोज ताज्या फुलांचा हार घालतो, उदबत्ती लावतो. आमच्याकडे ज्ञानेश्र्वरी, भागवत, दासबोद, गीता आदी गं्रथ बैठकीच्या खोलीतच ठेवलेले असतात. आमच्या उपासनेच्या ठरलेल्या वेळा असतात. या पाहुण्यांना यापैकी काहीही पटण्यासारखे नव्हते. ताबडतोब त्यांची टीका सुरू झाली असती. तरुण वयात हे काय चालविले आहेस, असा उपहास झाला असता. काय करावे मला कळेना. अखेर पाहुणे येणार त्यादिवशी मी सगळे फोटो, सगळी पुस्तके गुंडाळून एका पेटीत ठेवून दिली. दोन निसर्गचित्रे बैठकीच्या खोलीत लावली. वाटले, आता कोणी काही म्हणायचे नाही. पाहुणे गेले की सगळे पूर्ववत्‌ करू.''
इतका संकोची स्वभाव वृंदाचा. पाहुण्यांनी काही बोलू नये म्हणून स्वतःचे मन मारून तिने या गोष्टी केल्या. मग ती संकोची स्वभावाची, इतरांच्या टीकेला भिणारी व दडपणाखाली स्वतःचे मन मारणारी वृंदा बदलली कशी? आज तिच्यात एक आत्मविश्र्वास दिसतोय, आपण जर चुकीचे काही करीत नसू तर इतरांच्या बऱ्यावाईट टीकेची चिंता करण्याचे कारण नाही, असे ती स्पष्टपणे म्हणते. आधुनिकातील आधुनिक पाहुणा आला तरी सद्‌गुरूंचा फोटो किंवा घरातील सद्‌गं्रथ हलविणार नाही, आपल्या उपासनेत व्यत्यय येऊ देणार नाही, असे तेजस्वीपणाने सांगते. ती धीट झाली आहे. आपल्या श्रध्दांचे निर्भय समर्थन ती करते व जीवनात श्रध्दा पाहिजेच! असे आग्रहपूर्वक प्रतिपादन करते. मला हा बदल चांगला वाटला आणि मी तिचे अभिनंदन केले.
वृंदाचे निवेदन
पण बदल घडला कसा, यासंबंधीची जिज्ञासाही शमली नव्हती. वृंदाने प्रथम माझा प्रश्न टाळला, हसण्यावारी नेण्याचा प्रयत्न केला, परंतु माझा आग्रह पाहून ती म्हणाली.
""त्याचं असं झालं काका, की ते पाहुणे आले होते ना, त्याचं वागणं, बोलणं मला काही आवडलं नाही. तोंडात सिगारेट, बोलण्यात आत्मप्रौढी आणि परनिंदा. सारखी चर्चा, कोणी किती पैसा कशा मार्गाने मिळविला याचीच. "सर्वे गुणाः कांचनमाश्रयन्ते' ही संस्कृत भाषेतील एकच ओळ बहुधा त्यांना ठाऊक असावी! एकदा ते बाहेर एका हॉटेलमध्ये (परमिट रूम असलेल्या) जेवायलाही जाऊन आले. आम्हालाही चला म्हणाले होते, पण आम्ही काहीतरी निमित्त सांगून जायचे टाळले. माझे मन या चार-दोन दिवसांत अत्यंत अस्वस्थ होते. नित्याच्या कार्यक्रमात खंड पडला होता. सद्‌गुरूंची प्रतिमा पेटीत बंदिस्त होऊन पडली होती. पाहुणे आपल्या तंत्राने "आधुनिक'तेचे प्रदर्शन करीत होते. त्यांना ना पिण्याचा संकोच, ना द्रव्याभिलाषेचा संकोच, ना आत्मप्रौढीचा व परनिंदेचा संकोच! जे करू नये या संस्काराचा सखोल ठसा माझ्या मनावर उमटलेला होता व जिथे चहापासून देखील मी मुक्त झाले होते, तिथे अशा माणसासाठी मी मन मारून का राहावे? जे चांगले आहे आणि जीवन आनंदमय करणारे आहे ते का लपवावे? खरंच काका, मला स्वतःच्या भित्रेपणाचा, बुजरेपणाचा विलक्षण राग आला. हा आपल्या स्वभावातला दोष आहे, असं वाटायला लागलं. वाईट गोष्टी लोक निर्जज्जपणे उघड उघड करतात. कोणी दारू पितात, अभक्ष्य भक्षण करतात, काणी उत्तान चित्रपट पाहण्यासाठी ब्लॅकने तिकिटे खरीदतात - काय काय चालेले आहे घरोघर! त्यापैकी कुणालाही तो जे अनिष्ट करतो, त्याची लाज वाटत नाही आणि मला मात्र सद्‌गं्रथ, सद्‌गुरू, संत यांना आपल्या जीवनात स्थान आहे, याचा संकोच निर्माण झाला. हा न्यूनगंड माझ्यात का असावा? कोणाही साधकात का असावा? मी फार चिडले स्वतःवर. फार मोठी प्रतारणा हातून घडल्याच्या भावनेने बेचैन होऊन गेले मी. संतांची एक उक्ती मी वाचली होती.
नारायणी जेणे घडे अंतराय ।
हो का बापमाय त्यजावी ते।।
आणि आपण काय केले? हे संतविचार केवळ वाचण्यासाठी आणि ऐकण्यासाठीच आहेत का? छोट्याशा कसोटीत आपण नापास झालो! ही खंत दाटून आली आणि निश्र्चय केला की, मूलभूत श्रध्दांच्या बाबतीत इतःपर तडजोड करायची नाही, संकोच बाळगायचा नाही, निर्भयपणे त्यांचा पुरस्कार करायचा. हा निश्र्चय केला व तसे वागू लागले. तुम्हाला काही फरक दिसत असेल तर तो येवढाच !''
चांगल्याची लाज कसली?
वृंदा खूप आवेगाने बोलत होती, मी ऐकत होतो. तिचा प्रत्येक शब्द खूप समाधान देत होता. कारण आधुनिकतेच्या नावावर माणसं स्वैर वागताना मी पाहत होतो. निष्ठापूर्वक नामाच्या आणि ध्यानाच्या अथवा अन्य कोणत्या मार्गाने जे उन्नत जीवनाची साधना करतात, त्यांची होणारी टवाळी मी वारंवार ऐकत होतो. फार काय, अर्धी विजार (हाफपॅंट) घालून व हाती दंड घेऊन संघ शाखेवर जाणारांचा उपहास मी अनुभवलेला होता. या संदर्भात सहज स्मरण झाले म्हणून एक उल्लेख करतो. मी 1940-41 मध्ये कराचीला असतानाची गोष्ट. काही सिंधी भाषक महाविद्यालयीन विद्यार्थी शाखेवर येऊ लागले. ते फुलपॅंट घालूनच शाखेवर येत. मी हाफपॅंट घालून जात असे. एकदा मी त्या मुलांना म्हटले, ""तुम्ही आता हाफपॅंट घालून येत जा ना, कार्यक्रमाला ते सोयीचे पडते. जरा मोकळेपणाने खेळता येईल आपल्याला.''
त्यावर एक मुलगा बोलला, ""भिशीकरजी, यदि निक्कर पहेनके हम सडकपर से घूमेंगे तो लोग क्या कहेंगे?''
पण मग ते एका पिशवीत अर्धी विजार बरोबर आणायचे. शाखेच्या वेळापुरती ती घालायचे आणि कार्यक्रम संपला की बाहेर पडताना पुन्हा फुलपॅंट चढवायचे. अखेर एक दिवस मी त्यांना म्हटले, ""यात लाज वाटण्यासारखे काय आहे? आपण कितीतरी गोष्टीत परक्यांचे निष्कारण अनुकरण करतो, त्याची लाज आपल्याला वाटत नाही आणि चांगल्या गोष्टीची आपण लाज बाळगतो. इथल्या माता-भगिनींची वेशभूषा, युवकांच्या नाना प्रकारच्या "आधुनिक' सवयी यात भूषण वाटण्यासारखे काय आहे? आपल्याला जे चांगले वाटते व जे चांगले आहे, ते करण्याचे नैतिक धैर्य आपल्यात असले पाहिजे. उद्या हजारो तरुण निक्कर घालून शाखेवर यायला लागले तर आपोआपच सगळी तोंडे बंद होतील.'' नंतरच्या पाच-सहा वर्षांत खरोखरच त्या अतिफॅशनेबल शहरात तसे घडून आले!
आणखी एक छोटीशी आठवण, मी माध्यमिक शाळेचा विद्यार्थी असतानाची. मला आंघोळ झाल्यावर कपाळावर उभे गंध लावण्याची सवय होती. शाळेत जाताना ते गंध बहुधा कपाळावर असेच. आमच्या नववीच्या वर्गात एक जरा थोराड विद्यार्थी होता. अनेकदा शाळेबाहेर मी त्याला धूम्रपान करताना पाहिले होते. हाच विद्यार्थी शाळेत मी दिसलो की "भटजीबुवा' म्हणून माझी टिंगल करायचा. एक दिवस त्याने जरा मर्यादेबाहेर टिंगल करताच माझा पारा चढला व मी त्याला चढ्या आवाजात म्हटले, ""बाप्या, चारचौघात सिगारेटी फुंकताना तुला शरम वाटत नाही आणि कोणी गंध कपाळी लावले की तुला टिंगल सुचते होय? मला मुळीच लाज वाटत नाही माझ्या कपाळीच्या गंधाची आणि पुन्हा या बाबतीत काही बोललास तर याद राखून ठेव! ही टिंगल माझी नाही, आपल्या सगळ्यांच्या बापजाद्यांची आहे व ती सहन होणार नाही!'' तेव्हापासून त्याची टवाळी थांबली. हा विद्यार्थी अतिधूम्रपानामुळे पुढे तरुण वयातच असाध्य दुखण्याला बळी पडला!
श्रेष्ठ जीवनाचे गमक
वृंदाचे म्हणणे अगदी खरे होते. ज्या गोष्टींची खरोखरच लाज वाटायला पाहिजे, त्यांची कोणला लाज वाटत नाही, संकोच वाटत नाही आणि ज्या गोष्टींनी सुसंस्कारित व उन्नत जीवन उभे होते, त्या गोष्टींची मात्र टवाळी होते! वृंदाशी त्यादिवशी पुष्कळच बोलणे झाले. स्वतःच्या जीवनाकडे पाहण्याची जी दृष्टी तिने प्राप्त करून घेतली आहे, ती मला फार स्पृहणीय वाटली. या तिच्या विचारांचा स्त्रोत अर्थात्‌ सद्‌गुरूंचा उपदेश, संतांचे साहित्य, तिच्याप्रमाणेच वाटचाल करणाऱ्या साधकांचे व तिचे स्वतःचे अनुभव हा आहे.
यातील मुख्य सूत्र हे की श्रेष्ठ प्रतीचे जीवन याचा अर्थ प्रथम आकलन झाले पाहिजे व तदनुसार आपले जीवन घडविण्याचा जिद्दीने प्रयत्न केला पाहिजे. वृंदाने खुलासा केला तो असा ः "चांगल्या किंवा श्रेष्ठ जीवनाचे मुख्य गमक म्हणजे त्यातील अखंड प्रसन्नता, स्नेहार्द्रता, आनंदमयता आणि अहंकाररहितता. पैसा व चांगले जीवन यांचा लावण्यात येणारा संबंध सर्वस्वी भ्रममूलक आहे. प्रसन्नता यायची व टिकून राहायची तर आंतरिक शांतता पाहिजे. ती संपादन करण्याच्या आड जे येत असेल ते त्याज्य व ती शांतता, आनंदमयता, तृप्तता वाढविण्याला जे पोषक ठरत असेल ते ग्राह्य असा विवेक करीत रोज जगायचे. ज्या मार्गांनी जीवनात कोणत्याही बाह्य गोष्टींवर अवलंबून नसलेला निर्विषय आनंद प्राप्त होतो, त्या गोष्टींची मुळीच लाज बाळगायची नाही, वेळ वाया घालवायचा नाही.''
हे ऐकणे व समजून घेणे तसे अवघड ठरू नये, पण अवघड वाटते खरे. स्थूल स्वरूपात काही नेमक्या गोष्टी दृष्टीपुढे येत नाहीत. ही अडचण माझीच नाही, अनेकांची आहे. आनंद, प्रेम, शांती, तृप्ती हे मोठमोठे शब्द आहेत. त्या दिशेने रोजच्या धकाधकीच्या जीवनात जायचे कसे? अशा प्रश्नांची उत्तरे देण्यात वृंदा आता तयार झालेली दिसली. तिने शेजारचेच मनाच्या श्र्लोकाचे पुस्तक उचलेले व म्हणाली, ""कोणी विचारले तर मी सांगते, जे जडजड वाटते ते वाटल्यास वाचू नका. मनाचे श्र्लोक तर सोपे आहेत ना? त्यातील 47 व्या श्र्लोकापासून (मनी लोचनी.....) 56 व्या श्र्लोकापर्यंत (दिनाचा दयाळू.....) "जगी धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा' अशी चौथी ओळ असलेले केवळ दहा श्र्लोक आहेत. ते अवधान देऊन आणि अर्थ समजावून घेऊन वाचावेत. हे जीवनाचे "मॉडेल' समोर ठेवावे आणि त्याप्रमाणे आपले जीवन घडविण्याचा रोज प्रयत्न करावा. बस, यापेक्षा अधिक काही करावयास नको. यात सारे काही "कॉंक्रीट' आहे. हवेतील काहीही नाही. असे जीवन घडविण्यासाठी काही मार्ग आहेत, तेही या श्र्लोकात सूचित केले आहेत. ही मी साधना मानते. प्रत्येक गोष्टीचा माझ्या जीवनात मला अनुभव घेता यावा असा प्रयत्न करते. यादृष्टीने आत्मनिरीक्षण करते.''
""अनुभव शब्द खूप ऐकतो, पण अनुभव घेण्याचा प्रयत्न कसा करायचा?'' अनेकांच्या मनातील आणखी एक शंका मी वृंदापुढे ठेवली. तिचे उत्तर तयारच होते. ती म्हणाली, ""उदाहरणादाखल मनोबोधातला 48 वा श्र्लोक घेऊया.'' मी पुस्तक घेतले व तो श्र्लोक वाचला -
सदा देवकाजी झिजे देह ज्याचा ।
सदा रामनामे वदे नित्य वाचा ।
स्वधर्मेचि चाले सदा उत्तमाचा ।
जगी धन्य तो दास सर्वात्तमाचा।।
वृंदाने मग खुलासा केला, ""मी रोज माझ्या मनाला विचारते, माझा देह परमेश्र्वराला प्रिय अशाच गोष्टी करण्यात गुंततो की स्वार्थापायी, रागापायी, द्वेषापायी, मत्सरापायी काही करतो व मनाला व्यग्रता येते? परमेश्र्वराचे नाव माझ्या मुखात नित्य असते का? अगदी रोजची साधीसाधी कामे करताना देखील! माझा जो स्वधर्म आहे म्हणजे जी प्राप्त कर्तव्ये कुटुंबाचा व समाजाचा घटक या नात्याने मला केलीच पाहिजेत, ती मी उत्तम प्रकारे पार पाडते ना? त्यात हयगय, आळस, कामचुकारपणा तर करीत नाही ना? या प्रश्नांची पूर्ण समाधानकारक उत्तरे अद्यापही मिळत नाहीत, पण कालच्यापेक्षा आज काही सुधारणा झाली आहे का? उणीव राहात असेल तर ती का? उणीव राहण्याची कारणे दूर करण्यासाठी माझी साधना अधिक चांगली व्हावयास हवी ना? याच प्रकारच्या सावध आत्मनिरीक्षणातून प्रगती होत गेली, समाधान वाढत गेले. संतवचनांचा अनुभव घेण्याची हीच पध्दती आहे. संत नामदेवांनी ज्ञानेश्र्वरीसंबंधी सांगताना "एक तरी ओवी अनुभवावी' असे म्हटले. त्याचा अर्थ आता कुठे सद्‌गुरूंच्या कृपेने मला थोडा थोडा कळायला लागला आहे.''
वृंदाच खरी मोठी
वृंदा बोलत होती, मी तिच्या मुखाकडे पाहत होतो. मला तिथे विलक्षण सात्विकतेचे एक तेजोमय पण माणसाला निवविणारे वलय दिसत होते. हा एक न विसरण्यासारखा अनुभव होता! एक साधी बुजरी मुलगी, पण दैनंदिन प्रयत्नांनी व सद्‌गुरूंवरील कृतिशील श्रध्देने किती उंच झाली होती! स्वतःच्या टीचभर आणि नाशवंत देहाची बांधिलकी गळून पडली तरच माणसे अशी विकसतात, मोठी होतात. वृंदाच्या आणि माझ्या वयात केवढे तरी अंतर, पण वृंदा मला खूप खूप मोठी वाटली. जीवन घडवावे कसे, याचा मंत्रच जणू आज या मुलीने सांगितला होता. आता माझे आयुष्य ते किती? पण वृंदाने मला जे काही सांगितले ते तरुण मित्रांनी अवश्य विचारात घ्यावे असे मला वाटते. म्हणूनच तर हा अनुभव शब्दांकित करण्याचा आजचा प्रयत्न.
मी उठलो, वृंदा मला नमस्कार करावयास खाली वाकली. मी मनोमन म्हणालो, "" वृंदा, नमस्काराची खरी अधिकारी तूच आहेस. गुणाः पूजास्थानं गुणिषु न च लिङ्‌गं न च वयः।।'' ***

सम्पादकीय

या भारताकडे भारतीय दृष्टिकोनातून पाहायला शिकवलं ते स्वामी विवेकानंदांनी. गुलामी मानसिकतेत आनंद मानणाऱ्या भारतीय तरुणांमध्ये स्वाभीमान जागृत केला, तो स्वामी विवेकानंदांनीच. मकर संक्रातीच्या दिवशी 1863 साली त्यांचा जन्म झाला. विवेकानंदांचा जन्म झाला त्यावेळची या देशाची परिस्थिती समजून घेण्यासारखी आहे. 1857 साली ब्रिटिशांच्या विरुद्ध भारतीयांनी पुकारलेल्या युद्धात भारतीयांचा पराभव झाला होता. त्यानंतर या स्वातंत्र्ययुद्धाला शिपायांचे बंड म्हणून हिणविण्यात येऊ लागले. ब्रिटिशांच्याच अधिकारात सत्ता असल्याने इतिहासही त्यांना सोयीचा होईल याच पद्धतीने लिहिला जाऊ लागला.
ब्रिटिशांच्या पदरी असलेल्या सैन्यात बहुसंख्य सैनिक हिंदू होते. सैन्यांच्या तुकड्यांमध्ये ख्रिस्ती धर्माचा प्रसार करण्यासाठी वेतन देऊन पाद्री नेमण्यात आले होते. ख्रिस्ती धर्म स्वीकारला की हिंदू शिपायाला सैन्यात बढती दिली जात होती. पद्धतशीरपणे ख्रिस्तीकरणाची मोहीम राबविली जात होती. हिंदू धर्माची बदनामी करण्यात येत होती. देश आणि धर्मावर होत असलेल्या आघातांमुळे क्षोभ उत्पन्न होऊन 1857 ची ठिणगी पडली होती. या युद्धात भारतीयांचा पराभव झाल्याने ब्रिटिश आणखीच मुजोर बनले होते. ब्रिटिश सत्तेचे केंद्र कोलकाता येथे होते.
त्याकाळी राजधानीचे शहर असलेल्या कोलकात्यातील सामाजिक स्थितीही समजून घेतली पाहिजे. उच्च शिक्षण घेतलेल्या भारतीय तरुणांमध्ये "जे जे परकीय ते चांगले' अशी भावना निर्माण झाली होती. उच्चभ्रू समजल्या जाणाऱ्या लोकांमध्ये ख्रिस्ती धर्म स्वीकारण्याची लाटच आली होती. मूर्तीपूजेला हिणविण्यात येत होते. हिंदू धर्माचा त्याग करून ख्रिस्ती धर्म स्वीकारण्याला प्रतिष्ठितपणाचे लक्षण समजले जात होते. अशा काळात स्वामी विवेकानंदांचा जन्म झाला आहे.
शिकागो येथे सर्वधर्मपरिषदेचे आयोजन करण्यात आले होते. जगातील अन्य देशांमधून आलेल्या धर्मिक प्रतिनिधींना ख्रिस्ती धर्माची महानता सांगायची आणि परिषदेला आलेल्या प्रतिनिधींकडूनच जगभर ख्रिस्ती धर्माचा प्रसार करायचा अशी रणनीती धर्मपरिषदेच्या आयोजनामागे होती, परंतु झाले भलतेच; सर्वधर्मपरिषदेवर स्वामी विवेकानंदांनी भारतीय धर्माचा, हिंदू धर्माचा अमिट ठसा उमटविला.
"माझाच धर्म खरा. आमच्या पंथाचाच ईश्वर खरा. आमच्या देवाचा स्वीकार न करणारे पापी आहेत. त्यांना या जगात जिवंत राहण्याचा अधिकारच नाही. त्यांना कसेही करून बाटवून आपल्या धर्मात ओढून आणणे गरजेचे आहे' अशी विचारसरणी असलेल्या एकांतिक धर्मांहून हिंदू धर्म खूपच व्यापक आहे. आकाशातून पडणारे पाणी या ना त्या मार्गाने अंती सागराला जाऊन मिळते, त्याप्रकारे कोणत्याही ईश्वराची उपासना केलात तरी ती उपासना अंती एकाच ईश्वराकडे जाते, असे तत्त्वज्ञान हिंदू धर्माचे आहे. भारत सोडून अन्य देशांसाठी हे तत्त्वज्ञान नवीन आणि भावणारे होते. परिणामी सर्वधर्मपरिषदेतील विवेकानंदांचे भाषण ऐतिहासिक ठरले.
आपल्या भारताला गुलामीत ठेवणाऱ्या पाश्चात्यांच्या भूमीत जाऊन आमच्या देशाचा एक तरुण विजयी होतो. आपल्या संस्कृतीची आणि धर्माची ध्वजा फडकवितो, ही गोष्ट त्याकाळी भारतातील तरुणांना स्फूर्ती देणारी ठरली. विवेकानंदांनी गीता, वेद आणि उपनिषदांमधील शक्तीदायी विचार सर्वसामान्य भारतीयांना समजेल या भाषेत मांडले. या विचारांमधूनच भारतीय स्वातंत्र्य आंदोलनाला बळ आणि गती मिळाली. विवेकानंदांच्या विचारांमधून अनेक क्रांतिकारक निर्माण झाले. विवेकानंदांपासून प्रेरणा घेतलेल्या नेतृत्त्वाच्या शक्तीशाली आंदोलनामुळे लॉर्ड कर्झन याने केलेली बंगालची फाळणी रद्द करावी लागली होती.
स्वामी विवेकानंदांच्या विचारांपासून हा देश दूर गेला तेव्हा देशाला फाळणीचा सामना करावा लागला. स्वातंत्र्योत्तर काळात सत्तास्थानी असलेले गुलामी मानसिकतेतच आनंद मानणारे होते. या मातीतील चिरंतन मूल्यांकडे दुर्लक्षच झाले. आजची स्थिती त्यामुळेच आव्हानात्मक बनली आहे. विशेष नोंद घेण्यासारखी बाब म्हणजे स्वकीय वैचारिक गुलामीत आनंद मानत आहेत. सर्वधर्मसमभावाचा जप करणारे लोक ख्रिस्ती मिशनऱ्यांकडून हिंदूंचे करण्यात येणाऱ्या धर्मांतराला पाठिशी घालत आहेत. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, स्वामी दयानंद सरस्वती, स्वातंत्र्यवीर सावरकर, संत गाडगेबाबा, गांधीजी या साऱ्यांनी धर्मांतराचा धोका ओळखला होता. स्वामी विवेकानंद म्हणतात, "एखादा मनुष्य हिंदू धर्मातून दुसऱ्या धर्मात गेल्याने हिंदूंची संख्या एकाने कमी होते असे नाही तर आपल्या शत्रूंची संख्या एकाने वाढते.'
आज लब्धप्रतिष्ठित मंडळी स्वामी विवेकानंदांच्या विचारांचा चुकीचा अर्थ लावतधर्मांतराचे समर्थन करीत आहेत. इस्लामी आतंकवादाने थैमान घातले असतानासुद्धा क्षुद्र राजकीय स्वार्थापायी त्याकडे दुर्लक्ष करण्यात येत आहे. बांगलादेशी घुसखोरांची समस्या बिकट होत चालली आहे. आपल्या देशासमोरील सर्व प्रकारच्या आव्हानांना प्रतिसाद देण्याचे सामर्थ्य स्वामी विवेकानंदांच्या विचारांमध्ये आहे. आजच्या आव्हानांच्या संदर्भात स्वामी विवेकानंदांच्या विचारांचा व्यापक प्रमाणात अभ्यास, चिंतन आणि कार्यवाही होण्याची गरज उत्पन्न झाली आहे. या अंकातील मा. निवेदिताताई यांचा लेख या दृष्टीने मार्गदर्शक ठरणारा आहे. विवेकानंद जयंतीच्या शुभेच्छा!

स्वामी विवेकानंदांचा संदेश


स्वामी विवेकानंद हे एक बहुआयामी आणि चतुरस्त्र व्यक्तिमत्त्व होते. ते बुद्धिमान होते. त्यांचे भाषेवर विलक्षण प्रभुत्व होते आणि ते उत्कट अंत:करणाचे होते. या सर्वात भर म्हणजे त्यांना एक साक्षेपी गुरू लाभलेले होते, ज्यांच्या सान्निध्यात त्यांना सत्याचा साक्षात्कार झाला होता. त्यामुळे त्यांच्या शब्दांना सामर्थ्य प्राप्त झाले होते आणि त्यांच्यात अंतरंग दृष्टी विकसित झाली होती.
स्वामी विवेकानंदांनी पूर्ण भारतभर भ्रमण केलेले होते आणि भारताच्या बाहेरही त्यांनी बऱ्याच देशांतून भ्रमंती केलेली होती. त्यामुळे त्यांना जगाचे दर्शन अगदी जवळून घेण्याची संधी प्राप्त झाली होती. माणसांच्या कमतरता आणि शक्तिस्थाने, विविध संस्कृती तसेच मानवाच्या जीवनावर प्रभाव गाजविण्याची त्यांची शक्ती यांचेही दर्शन त्यांना घडलेले होते. या संबंधात शतकभरात जगभर झालेले विचारमंथन स्वामी विवेकानंद यांनी समजून घेतले होते.
स्वामी विवेकानंदांनी अनेक प्रकारच्या श्रोत्यांपुढे भाषणे केलेली होती. अतिशय गरीब आणि अतिशय श्रीमंत, अशिक्षित आणि सुशिक्षित, तंत्रकुशल आणि तंत्रज्ञान वंचित, जेते असल्याचा गर्व बाळगणारे उन्मत्त राज्यकर्ते आणि त्यांच्या जुलुमी राजवटीखाली दबले जाणारे गुलाम, आस्तिक आणि नास्तिक अशा सर्व प्रकारच्या श्रोत्यांना त्यांनी मार्गदर्शन केलेले होते. त्यांनी संबोधित केलेल्या श्रोत्यांमध्ये हे विश्व म्हणजे एका सत्याचाच विस्तार आहे असे मानणारे लोकही होते आणि त्याच्या विपरीत जगाला सश्रद्ध आणि अश्रद्ध अशा दोनच गटात वाटणारे कट्टर धर्मपंथी सुद्धा होते. सर्वांच्या कल्याणासाठी परमेश्वराची प्रार्थना करणारे लोकही त्यांच्या श्रोत्यांत होते आणि आमची देवाची व्याख्या मान्य करतील त्यांचेच फक्त कल्याण होईल असे मानणारे अभिनिवेशी लोकही होते. त्यांना अशा प्रकारे विविध प्रकारच्या श्रोत्यांपुढे भाषणे करावी लागली. त्यांचे भाषण हे त्यांच्या वक्तृत्वाचे प्रदर्शन घडविण्यासाठी होत नसे, तर त्यांचे भाषण म्हणजे त्यांच्या उत्कट अंत:करणाचा सहज आविष्कार असे. त्यांनी लोकांना आध्यात्मिकदृष्ट्या आहे त्या स्तरावरून वरच्या स्तरावर नेण्यासाठीच सातत्याने भाषणे केली.
प्रत्येक माणसाच्या अंत:करणामध्ये दैवी अंश आहे, या उपनिषदांतील सिद्धांतावर स्वामी विवेकानंदांची श्रद्धा होती आणि त्या ईश्वरी अंशाला जागे करणे तसेच जगामध्ये होणाऱ्या ईश्वरी आविष्काराचा आदर करणे कसे आवश्यक आहे, हाच त्यांचा भाषणांचा हेतू असे परंतु आपल्यासमोर बसलेले श्रोते कोणत्या वर्गातले आहेत, याचा विचार करून ते आपल्या याच एका तत्त्वाच्या निरनिराळ्या आयामांवर भर देत असत. असे त्यांच्या वक्तृत्वाचे विश्व व्यापक होते. त्यांच्या श्रोत्यांमध्ये भौगोलिकदृष्ट्या आणि वैचारिकदृष्ट्या परस्परविरोधी लोकांचाही समावेश असे. त्यामुळे त्यांनी केलेल्या व्याख्यानांमध्ये अनेकवेळा परस्परविरोधी विचारांचाही समावेश झालेला दिसून येतो. त्यांच्या विचारातली ही विसंगती आणि विरोधाभास खटकतो, परंतु या विरोधाभासाचा विचार आपल्याला त्यांच्यासमोर बसलेल्या श्रोत्यांचा संदर्भ घेऊन करावा लागेल. तरच या वरवर दिसणाऱ्या विरोधाभासामागचे कारण आपल्या लक्षात येईल. उदाहरणार्थ...
स्वामी विवेकानंदांनी आपल्या एका पत्रात हिंदूंविषयी म्हटले आहे, ""हिंदूंविषयी आता खूप बोलून झाले... आता फारच झाले... हिंदूंच्या त्या भूमीत म्हणजे भारतात जाण्यासाठी मी अमेरिकेचा निरोप का घ्यावा? अंधश्रद्ध, निर्बुद्ध, रूढीप्रिय, दुष्ट, निर्दयी अशा प्रथा पाळणाऱ्या या देशात मी का जावे?'' हिंदूंविषयी आणि हिंदुस्थानाविषयी अशाप्रकारचे उपहासात्मक उद्‌गार काढणारे स्वामीजी दुसऱ्या एका व्याख्यानात म्हणतात, ""माझ्या देशबांधवांनो, मी या अमेरिकेत एक वर्षभर राहिलेलो आहे. मी या देशाचा कानाकोपरा आणि हा समाज यांचे जवळून दर्शन घेतलेले आहे आणि त्यानंतर मी त्यांच्यात आणि आपल्यात एक तुलना करून अशा निष्कर्षाप्रत आलो आहे की, ते सांगतात त्याप्रमाणे आपण तेवढे दुष्ट नाहीत आणि ते स्वत:ला समजतात तेवढे देवदूत सुद्धा नाहीत. मला हे सांगितले पाहिजे की, अमेरिका आणि भारत यांची तुलनाच करायची झाली आणि ती प्रामाणिकपणे केली तर असे लक्षात येईल की, नीतिमत्तेच्या बाबतीत आम्हीच श्रेष्ठ आहोत आणि त्या बाबतीत मान ताठ करून चालण्याचा आम्हालाच अधिकार आहे.'' असे सांगून स्वामी विवेकानंद आपण हिंदू आहोत याचा आपणाला अभिमान आहे! असा उच्चरवाने घोष करतात.
शिकागो येथे झालेल्या सर्वधर्मपरिषदेत बोलताना स्वामी विवेकानंद असे म्हणाले होते की, ""एखाद्या धर्माचे प्रचारक, त्यांच्या धर्माच्या प्रसाराने आणि अन्य सर्व धर्माच्या विध्वंसाने धार्मिक ऐक्य प्रस्थापित होईल अशा भ्रमात असतील तर मी त्यांना सांगू इच्छितो की, बंधूंनो, तुमचे हे स्वप्न म्हणजे एक अशक्य ठरणारी आशा आहे. कोणत्याही एका धर्माच्या विजयाने जगात धार्मिक सौहार्द्र नांदू शकणार नाही.'' असा संदेश देणारे स्वामी विवेकानंद भारतात परत आल्यानंतर असे म्हणाले होते की, ""आपल्याला केवळ आपल्या देशाचे पुनरुज्जीवन करून भागणार नाही. केवळ आपल्या देशाचाच असा विचार करणे ही एक छोटी गोष्ट आहे. मी नव्या कल्पना मांडणारा माणूस आहे आणि माझी एक मोठी कल्पना अशी आहे की, हिंदूधर्मीयांनी सगळे जग जिंकलेले आहे.''
स्वामी विवेकानंदांनी म्हटले होते, ""शूर लोकच जगाचा उपभोग घेऊ शकतात. तुमचे शौर्य दाखवून द्या, त्याचा कालानुरूप आविष्कार घडवा, तुमच्या शत्रूत फूट पाडा, भेद निर्माण करा, वेळ पडल्यास लाच द्या, त्यांच्यात बंडखोरीची पेरणी करा आणि तुमच्या शत्रूविरुद्ध उघड युद्ध पुकारा, त्याला जिंका आणि जगाचा आनंद लुटा. तरच तुम्ही खरे धार्मिक राहाल, अन्यथा इतरांनी तुम्हाला लाथाडले, सतत अपमानित केले आणि तरी तुम्ही ते अपमान गिळून अध:पतित जीवन जगत राहाल, तर तुमचे आयुष्य म्हणजे एक नरकवास ठरेल! नंतर तर तुम्हाला नरकात जावे लागेलच, हेच शास्त्राने सांगितले आहे.''
विजयासाठी वाट्टेल ते करण्याचा संदेश देणारे स्वामी विवेकानंद दुसऱ्या ठिकाणी म्हणतात, ""माझ्या आयुष्यात मी एक मोठा धडा शिकलो आहे की, आपण जे साध्य करतो, ते साध्य तर पवित्र असले पाहिजेच, परंतु त्यासाठी वापरलले साधनसुद्धा शुद्ध असले पाहिजे. किंबहुना मी तर असे म्हणेन की, आपण जे साध्य करतो त्याच्यावर लक्ष केंद्रित करण्यापेक्षा ते कोणत्या मार्गाने साध्य करतो, यावर जास्त लक्ष देणे हेच यशाचे रहस्य आहे.''
स्वामी विवेकानंद ख्रिश्चन धर्मावर टीकाही करतात आणि दुसऱ्या बाजूला येशू ख्रिस्तांविषयी अतिशय आदरानेही बोलतात. ख्रिस्ताने ग्रीस आणि रोम यांचा विध्वंस केला, असेही स्वामीजी दाखवून देतात. येशू ख्रिस्त आणि ख्रिश्र्चन धर्म यांच्याविषयी स्वामीजींनी जे काही म्हटले आहे, त्याचा संदर्भ सोडून विचार केला तर त्या म्हणण्यात विरोधाभास आहे असे दिसेल. त्यांनी ही विधाने कधी केली आहेत आणि कशाच्या संदर्भात केली आहेत, हे तर पाहणे गरजेचे आहेच, पण ते कोणासमोर बोलत होते, त्या श्रोत्यांची वैचारिक, आध्यात्मिक पातळी कोणती होती आणि त्यांनी ती विधाने कोणत्या परिस्थितीत केली आहेत? हेही पाहणे गरजेचे आहे.
असा विचार केला नाही तर ही विधाने परस्परविरोधी असल्याचे तर दिसतेच, पण त्यामुळे आपण संभ्रमातही पडतो. हा संभ्रम संपवण्यासाठी आपल्याला स्वामीजींच्या विचारांचा सखोल अभ्यास करावा लागेल. सत्य हे बहुआयामी असते, हे विसरून चालणार नाही. शास्त्रज्ञांनीही हे मान्य केले आहे. उदाहरणार्थ प्रकाश हा कणांचा बनलेला आहे की तरंगांचा बनलेला आहे, असा प्रश्न आपण एखाद्या वैज्ञानिकाला विचारला तर तो उत्तर देईल, दोन्हींनीही बनलेला आहे. स्वामी विवेकानंद म्हणतात, आपण असत्याकडून सत्याकडे जात नसतो तर सत्याकडून सत्याकडे जात असतो. सामान्य माणसाची प्रगती होत असते तेव्हा तो मर्यादित सत्याकडून उच्च दर्जाच्या सत्याकडे प्रवास करीत असतो.
स्वामीजींचे विचार एवढे सामर्थ्यवान आहेत की, त्यांनी साऱ्या भारत देशाला चेतना दिली आणि या चेतनेने स्वातंत्र्य लढ्याला चालना दिली. तेव्हापासून भारतात घडलेल्या प्रत्येक चांगल्या कामामागे स्वामीजींच्या विचारांची प्रेरणा होती, अजूनही आहे. असे का घडले? स्वामीजींचे हे विचार समजून घेण्यासाठी आणि स्वामीजींना पूर्णपणे समजून घेण्यासाठी त्यांच्या विचारांचा सखोल अभ्यास केला पाहिजे, नित्य अभ्यास केला पाहिजे. केवळ त्यांची उद्धरणे समोर ठेवून आणि त्यांचे संदर्भाशिवाय विश्र्लेषण करून वरवरचा विचार करणे पुरेसे नाही.
भारतीयांची स्वामीजींवर एवढी श्रध्दा आहे की, स्वामी विवेकानंदांचा संदेश म्हणून जे काही सांगितले जाते, त्याचा ते स्वीकार करतात. त्यामुळे माणसाच्या उन्नतीसाठी पाश्चात्त्य देशात जे सांगावे लागते, ते भारतीयांना सांगून चालत नाही. आपण भारतीयांना भलते-सलते काही संागायला लागलो तर ती स्वामीजींशी प्रतारणा तर ठरेलच, पण एका रोगासाठीचे औषध दुसऱ्या रोगासाठी दिल्यासारखे ते घातकही ठरेल. आपले दुर्दैव असे आहे की, या देशातले काही लोक तसा प्रयत्न जाणीवपूर्वक करायला लागले आहेत. हिंदू समाजाची लढावू वृत्ती मारली जावी, या हेतूने हा खोडसाळपणा सुरू आहे.
स्वामींनी पाश्चात्त्य श्रोत्यांसमोर बोलताना, त्यांनी जगभर आपला धर्म पसरविण्याची स्वप्ने पाहू नयेत, असे त्यांना बजावतात पण तेच स्वामीजी हिंदूंसमोर बोलताना मात्र हिंदूंनी आपल्या "आध्यात्मिक' शक्तीच्या जोरावर जगाला जिंकले पाहिजे, असे आवाहन त्यांना करतात. ख्रिश्र्चॅनिटी आणि इस्लाम यांची भूमिका फार वेगळी आहे. आम्ही जो देव मानतो तोच इतरांनी मानला पाहिजे, सर्वजण तो मानत नासतील तर त्यांना त्यासाठी छळ-कपट, हिंसा किंवा धाकाने बाध्य करणे हे आमचे कर्तव्यच आहे, असे ते मानतात, पण हिंदूंची मान्यता तशी नाही. जगाचा पसारा हा एकाच शक्तीचा विस्तार आहे. त्यामुळे त्याच्या विविध रूपांचा आणि निरनिराळ्या आविष्कारांचा आपण आदर केला पाहिजे, असे हिंदू मानतात.
हिंदूंच्या या विचारांचा साक्षात्कार झालेली एक संवेदनशील व्यक्ती म्हणून स्वामीजींना सर्व मानवांविषयी अतोनात प्रेम वाटते. त्यामुळेच ते वरवर विरोधाभास असलेली अशी विधाने करीत असतात. त्यांना एक बाब प्रकर्षाने लक्षात येते की, सर्वसमावेशक धार्मिक विचार हा सकारात्मक झाला पाहिजे, तरच हट्टाग्रही धार्मिक विचार मर्यादेत राहतील. तसे न झाल्यास एकांगी आणि अभिनिवेश पूर्ण धार्मिक विचार मानवतेचा नाश करतील. सर्वसमावेशक विचार आग्रही राहिले नाहीत तर मानवतेचे अस्तित्व आणि प्रगती यांच्यात बाधा येईल. मानवी जात धराशायी होईल. एकांगी धार्मिक विचार सीमित राहिले नाहीत तर ते इतरांनाही संपवतात आणि कालांतराने स्वतःही संपून जातात. त्यामुळे स्वामी विवेकानंद जगद्‌गुरूंच्या भूमिकेतून एकांगी विचारांना सर्वसमावेशक करण्याची पद्धत सांगतात, त्यांना जीवनातल्या वस्तुस्थितीची जाणीव देतात. सर्व समावेशकतेचा आत्मविश्र्वास वाढवतात. त्यांना आग्रही बनवून जगभर प्रभावी करण्याचा मार्ग दाखवतात.
दुर्दैवाने भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यापासूनच्या धार्मिक विचारांच्या प्रसाराने स्वामी विवेकानंद यांच्या या भावनेशी पूर्णपणे विसंगत रूप धारण केले आहे. सर्वसमावेशक विचारांच्या हिंदूंना एकांगी विचारातून निर्माण होणाऱ्या हिंसक कारवायांबद्दल दोषी धरले जात आहे. एकांगी विचारांच्या धर्मांचा फाजील लाड केला जात आहे. त्यांनाच मान दिला जात आहे. विद्वान, बुद्धिवादी, पंडित, राजकीय नेते आणि मान्यवर लोक हाच मार्ग अवलंबत आहेत.
याचे एक उदाहरण देता येईल. ओरिसाच्या कंधामल जिल्ह्यात स्वामी लक्ष्मणानंद सरस्वती यांच्या निर्घृण हत्येनंतर उसळलेल्या दंगलीवर शशी थरूर यांनी एक लेख लिहिला आहे. त्यात त्यांनी असे म्हटले आहे की, "धर्मांतराला असा विरोध करणे आणि त्यावर अशी प्रतिक्रिया व्यक्त करणे हे "इंडियन मुजाहेदीन' ने केलेल्या बॉम्बस्फोटासारखेच आहे.' म्हणजे स्वामी लक्ष्मणानंद सरस्वती यांनी वनवासींचे धर्मांतर रोखले जावे म्हणून केलेले त्यांच्या कल्याणाचे कार्य हे एक अतिरेकी कृत्य आहे, असे थरूर यांना म्हणायचे आहे.
त्यांचे हे मत पटण्यासारखे नव्हतेच, त्यामुळे अनेकांनी त्यांचा निषेध केला, तेव्हा त्यांनी दुसरा लेख लिहिला. त्यात त्यांनी स्वामी विवेकानंदांचेच उदाहरण वापरले. ""सर्व धर्मांच्या उपासना पद्धती निरनिराळ्या असल्या तरी शेवटी ईश्र्वर हा एकच आहे, असे विवेकानंद म्हणतात, मग एक वनवासी हिंदूंप्रमाणे मूर्तीची पूजा करण्याऐवजी ख्रिश्र्चन होऊन आकाशातल्या बापाकडे हात पसरायला लागला तर काळजी वाटण्याचे कारण काय?''
शशी थरूर यांचे हे म्हणणे सकृत्‌दर्शनी बरोबर वाटते आणि ते हिंदूंना चांगले माहीतही आहे. हिंदूंना हे फार पूर्वीपासूनच माहीत आहे. ते त्यांनी आपल्या जीवनात उतरवलेसुद्धा आहे. त्यासाठी शशी थरूर यांनी स्वामी विवेकानंदांना उद्‌घृत करण्याचीही गरज नाही, पण थरूर यांना विवेकानंदांचा हा विचार सांगायची हौसच असेल तर त्यांनी तो पाश्र्चात्त्य देशातल्या ख्रिश्र्चन मिशनऱ्यांना सांगावा, ते तसा सांगतील?
शशी थरूर यांच्यासारखे हिंदू समाजात जन्मलेले आणि हिंदू समाजाच्याच अंगाखांद्यावर खेळून, बागडून मोठे झालेले लोकच स्वामी विवेकानंदांनी काढलेले उद्‌गार असे नको तिथे वापरत असतात. स्वामीजींचा असा विचार चुकीच्या लोकांना सांगण्याची ही कृती अज्ञानाने किंवा अनवधानाने झालेली नाही तर ती जाणीवपूर्वक केलेली आहे. सर्वसमावेशक धर्मविचार क्षीण व्हावा म्हणून एकांगी विचारांच्या धर्मासाठी असलेला हा विचार सर्वसमावेशक हिंदूधर्मीयांना हेतुपुरस्सरपणे सांगितला जात आहे. तसा तो सांगितल्याने हिंदूंनाच अपराध्यासारखे वाटायला लागते. आपल्या धर्मातल्या लोकांनी अन्य धर्मात जाऊ नये यासाठी प्रयत्न करणे हासुद्धा अपराध आहे, गुन्हा आहे, असे त्यांना वाटायला लागते.
या सगळ्यांचा परिणाम काय? असहाय्य समाज, दुबळे नेतृत्व आणि 26 नोव्हेंबरसारखे दहशतवादी हल्ले। असे हल्ले पुन्हा होऊ नयेत असे वाटत असेल तर स्वामी विवेकानंद जयंतीच्या औचित्यावर आपण आध्यात्मिक शक्तीच्या आधारे जग जिंकण्याचा निर्धार केला पाहिजे. सर्वसमावेशक धर्मविचार आग्रही झाला पाहिजे. विध्वंस नको, एकत्रीकरण हवे. मतभेद नकोत, मनोमिलन हवे. दहशतवादाशी सामना करण्यासाठी स्वामी विवेकानंदांचाच विचार हवा !''

बी निवेदिता

- अनुवाद ः अरविंद जोशी